Kronik Hastalık Psikolojisi Nedir? Kronik Hastalıklarda Destek

Kronik hastalık nedir?

Dünya Sağlık Örgütü’nün tanımına göre kronik hastalık, genellikle tam iyileştirilmeleri söz konusu olmayan, sürekliliği olan, yavaş ilerleyen, çoğu kez kalıcı sakatlıklar bırakan, oluşmasında sosyoekonomik, kişisel ve genetik etkenlerin rol aldığı, çoğunlukla nonenfeksiyöz (bulaşıcı olmayan) türde hastalıklardır. Dünyada önde gelen ölüm sebeplerinden olan kronik hastalıklar, bireyin psikolojik iyi oluşunu, sosyal uyumunu dolayısıyla yaşam kalitesini çeşitli derecede etkileyebilirler.

En sık rastlanan kronik hastalıklar nelerdir?

Kardiyovasküler hastalıklar, kanser hastalıkları, solunum yolu hastalıkları, diyabet (tip 1 ve daha sıklıkla tip 2) ve diğerleri (eklem ve kemik hastalıkları, tiroid hastalıkları, nörolojik hastalıklar, alerjiler, ruhsal hastalıklar, gastrointestinal hastalıklar)

Kronik hastalığa sahip yaklaşık kaç kişi bulunuyor?

Ülkemizde yapılan değişik epidemiyolojik çalışmalar sonucunda en az 22 milyon kişinin bir veya birden fazla kronik hastalığı olduğu Sağlık Bakanlığı Raporu ile belirtilmiştir.

Kronik hastalıkla yaşamak, neden diğer hastalıklara kıyasla daha geniş boyutlu sonuçlara yol açıyor?

Bu tür hastalıklar, bireylerde büyük finansal, psikolojik, toplumsal - iletişimsel ya da varoluşsal problemlere yol açabilmekte, akademik başarıda düşüşe, aile ve çevreden gelen sosyal desteğin azalmasına, sosyal uyum problemlerine, benlik saygısında düşüşe, iş bulma güçlüklerine, evlilik hayatının bozulmasına neden olabilmektedir. Kronik hastalıklar bireyin ve ailesinin, dolaylı olarak da etkileşimde olduğu tüm bireylerin yaşam kalitesini tehdit edebilmektedir. Örneğin, kronik hastalıkla yaşayan bir kişi daha erken emekli olabilir, hastalığı nedeniyle daha az saatler çalışabilir, bu nedenle evine daha az para getirebilir. Tüm bunlar da ailenin yaşam tarzı ve ilişkilerini olumsuz yönde etkilemektedir.

On yıllarca bir hastalıkla yaşamanın getireceği en önemli zorluklar nelerdir?

Kronik hastalığı olan bireyler sosyal çevre ve arkadaş ilişkilerinden, sosyal aktivitelerden ve çalışma yaşamından çekilebilir. Hastalığın teşhisi, tedavisi ve tıbbi malzeme gereksinimleri gibi sebeplerden dolayı ekonomik güçlükler yaşayabilir.

Kronik bir hastalıkla yaşamak nasıldır?

Kronik hastalığı bulunan kişilerin bedensel sıkıntıları onların gündelik yaşam aktivitelerini, yaşam biçimlerini, toplumsal kimliklerini ve benlik imgelerini değiştirebilir. Bireylerin biyolojik yapısında az etki yaratan bozulmalardan ağır sıkıntılara ve işlevselliğinde bozulmalara kadar etkisini gösterebilir. Bu nedenle birey, hastalığın meydana getirdiği belirtiler doğrultusunda ağrı, acı ve yorgunluk gibi çeşitli durumlarla karşılaşabilir.

Kronik hastalıklar zihin sağlığını ve genel ruh halini neden ve nasıl etkileyebiliyor?

Bu hastalıkların uzun süreli oluşuyla zamanla kişide psikosoyal bozukluklar, duygudurum bozuklukları ortaya çıkabilir. Üzüntü, çaresizlik, mutsuzluk, öfke, özgüven kaybı, ihtiyaçlarını karşılama konusunda bağımlı olma endişesi, uyku – iştah değişiklikleri, depresyon, kronik hastalıklara eşlik edebilen psikolojik belirtilerdir.

Kronik bir hastalık kişiliğimizi değiştirebilir mi?

Kronik bir nörolojik hastalık, bazı sistemik hastalıklar kişiliği belirleyen beynin ön bölgesinde değişikliklere sebep olup, kişilik değişikliklerine sebep olabilir.

Kronik hastalığa sahip kişilerin gündelik yaşamlarında en sıklıkla karşılaştıkları zorluklar nelerdir?

Gündelik yaşam aktiviteleri; genel olarak banyo yapma, giyinme, tuvalete gitme, yürüme, yemek yeme, sokağa çıkma gibi eylemlerin yanı sıra alışveriş yapma, kendi yemeğini hazırlama, ev işi yapma, kendi maaşını çekme gibi yardımcı aktiviteler olarak sayabiliriz. Kronik hastalığa sahip olan bireyler de tüm bu alanlarda zorluklar yaşayabilmektedir.

Kronik hastalıkların psikolojik açıdan en zorlayıcı tarafı nedir?

En zorlayıcı tarafı, bireylerin birincil hastalıklarının belirtilerine ek olarak yoğun stres altında hissedebilmesidir. Yorgunluk, bezginlik, bıkkınlık, isteksizlik, mutsuzluk, yaşamdan zevk alamama, öfke gibi duygulara ek, tedaviyi reddetme ya da bırakma, sorumluluklarını yerine getirmede zorlanma gibi davranış değişiklikleri olarak adlandırabileceğimiz çeşitli psikolojik zorluklar yaşayabilirler.

Kronik hastalığa sahip insanlar yorgunluğu nasıl yönetebilirler?

Kişiler sağlıklı yaşam tarzına dikkat edip, uyku hijyenine önem vermeli, su içimini artırıp çay, kahve, kola gibi kafein ve şeker içeren içecekleri fazla tüketmemelidir. Yorgunluk yönetiminde en önemli hususlardan biri ise gündelik yaşamda egzersizin mümkün olabildiğince rutin hale gelmesi, açık havada bol yürüyüş yapılmasını sayabiliriz.

Kronik hastalığın neden olduğu fiziksel ve duygusal zorluklar nasıl yönetilebilir?

Kronik hastalık yönetimine ilişkin çok sayıda bakım modeli bulunmaktadır ve birçok derleme/araştırmada da yakın zamanda bu konu üzerine çalışmalar bulunmaktadır. İnterdisipliner ekip üyeleri hastayı birlikte değerlendirerek hastanın tedavi planını ortak görüşle belirleyebilirler. Ailelerinin de dâhil edildiği hastaların ihtiyaçlarına ve tercihlerine özel bireysel bakım hizmeti vermenin, hastaların güven duygusunu artırdığı, aldığı tedaviye uyum sağlayarak mevcut iyilik hallerinin devamlılığını sağladığı çalışmalarda belirtilmiştir.

Hastalığın psikolojik boyutunda sosyal desteğin etkin bir rolü var mı?

Evet vardır. Örneğin, sosyal desteğin kanser hastaları için yararlı olduğunu ve aile üyelerinden alınan duygusal destek ile kansere fiziksel ve psikolojik uyum derecesi arasında olumlu bir ilişki olduğunu belirten birçok çalışma vardır. Sosyal desteğin sevgi, şefkat, benlik saygısı, bir gruba ait olma gibi temel sosyal gereksinimleri karşılayarak fizik ve ruhsal sağlığı doğrudan olumlu biçimde etkilediği, yaşam güçlükleri ile başa çıkmada kişinin önemli yardımcısı olduğu belirtilmektedir.

Kronik hastalığa sahip yakınlarımızla ilgili bilmemiz gerekenler nelerdir?

Kronik hastalığa sahip olan kişilerin yaşadıkları bedensel rahatsızlıklara ek psikososyal olarak zorlanmaları neticesinde davranışsal bozukluklarının da olduğunu söylemek yanlış olmayacaktır. Bu sebeple aile içerinde sağlıklı iletişim en önemli davranışsal müdahale olarak sayılabilinir. Örneğin, kanser hastalığında hasta yakınlarının ve bakım vericilerin hasta bakımının 'omurgası' olarak nitelendirilmesi hasta yakınlarının bakım vermedeki önemini vurgular.

Onlara nasıl yardımcı olup sağlıklı bir şekilde destek verebiliriz?

Kronik hastalık tanısı alan bireylerin psikososyal desteğini artırmak, psikolojik dayanıklılıklarının değişip, dönüşüp geliştirilmesine yönelik yaşam tarzı ve davranış değişikliklerine yönelik kısa süreli müdahalelerde bulunulabilinir. Bu süreçte hasta ve yakınlarına yönelik ayrı bireysel psikoterapiler ile çoklu aile grubu terapileri, psikodramatik grup terapileri ile destek olunabilinir.

Kronik hastalığı olan kişiler ruh sağlıklarını dengede tutmak için ne gibi uygulama ve tedavilerden yararlanabilirler?

Günümüzde en az bir kronik hastalığı olan kişilerin yaklaşık yarısında, birincil hastalıklarına ikincil olarak psikolojik sorunların oluşabileceği güncel çalışmalarda da, Dünya Sağlık Örgütü’nün eylem planlarında da vurgulanmaktadır. Sosyal desteğin artırılmasına, psikolojik dayanıklılığın ve olumsuz koşullarda baş etme davranışlarının geliştirilmesine yönelik ruh sağlığı profesyonellerine başvurulması sonucunda bilişsel davranışçı psikoterapiler uygulanabilir. Gerekli durumlarda medikal tedaviler ile birlikte psikoterapötik yaklaşımdan fayda görülür.

Kronik hastalığa sahip biri gelecek hakkında nasıl pozitif kalabilir?

Son yıllarda dünyada ve ülkemizde kronik hastalıkları olan bireylerle, hasta yakını/bakımveren bireylerde psikolojik dayanıklılığı geliştirmeye yönelik gelişen psikoterapilerin, çalışmalarda da kullanımı giderek artmaktadır. Güçlendirme temelli bilişsel davranışçı terapiler ve destekleyici psikoterapiler ile gelecek kaygısı üzerine çalışılarak kişinin olumlu bir bakış açısına sahip olması sağlanabilir.

Partnerlerden birinin tanı aldığı durumlarda çiftler ilişkilerini nasıl değiştirmeli?

Bu durum, çiftin ilişkisinin durumuna göre değişkenlik göstrerebilir. Çiftlerden ilişkilerinde herhangi bir değişiklik yaratmadığını belirten kişiler de sıklıkla olmakla birlikte zorluk yaşanması durumunda çift terapisi için yönlendirme yapılabilinir.

Hastalığa karşı hangi tür tutumlar fark yaratabiliyor?

Kişinin öz farkındalığı, bu sayede çalışabildiğimiz bireysel müdahaleler, öznel iyi oluşla ilgili tutumlar, başa çıkma tutumlarının geliştirilip dönüştürülmesi, psikolojik dayanıklılık kavramının bireylerle ele alınması, sosyal desteğin vazgeçilemezliği gibi tutumları kısaca sayabiliriz. Kronik hastalık kavramı nüfusun hızla yaşlanması ve yukarıda saydığım çok boyutlu sebeplerle ciddi bir halk sağlığı konusudur ve kendimce; yaşanabilecek herhangi bir stres durumunda ruh sağlığı profesyonellerinden destek istemekten çekinmemek, zorluklara karşı çare aramaktan vazgeçmemeyi öneririz.

Uzm. Dr. Funda Duymaz Diler
Bayındır İçerenköy Hastanesi ve Bayındır Levent Tıp Merkezi Psikiyatri Uzmanı